 De volkskrant; Traject zaterdag 12 mei 2001
Sint Maarten oogt martiaal voor een kerk, die nu appartementen herbergt.
Foto's martijn Beekman - De Volskrant.
Utrecht was in het verleden rijk bedeeld wat betreft hoeren en heiligen. Berthe Jacobs leefde een eenzaam leven in een cel en werd heilig, Gerritje 'Tintelton' vergaarde roem als hoer in De Kikvorsch. De Utrechtse Hoeren- en Heiligenroute pendelt tussen devotie en plezier.
de Volkskrant - Bert Bruijn
 Door Philip van de Poel
Nee, platvloers is de Hoeren en Heiligen-wandelroute beslist niet, verzekert Bernice Tjen-A-Fat van het culturele evenementenbureau Stadsavonturen Utrecht. Dus oma kan ook mee? 'Je moet wel flink kunnen tippelen.' Tjen-A-Fat proest het uit. 'Ja, het is een behoorlijk eind lopen', valt stadsgids Renette Niekerk bij. Als de dubbelzinnigheid van Tjen-A-Fats woorden tot haar doordringt, volgt een terechtwijzing. 'Bernice toch! We moeten wel een beetje op onze woorden letten. In het persbericht staat ook al dat deelnemers door de gids worden "verwend".
Stadswandeling
Een stadswandeling die op luchtige wijze de historische relatie tussen kerken en bordelen belicht, lijkt een heikele aangelegenheid. Pikanterie ligt op de loer. En al bekt het wandelmotto 'over hoeren en heiligen' nog zo goed, de vraag dringt zich op of de aldus gesuggereerde, thematische verwantschap niet op willekeur berust.
Niekerk bestrijdt dat er sprake is van zomaar een aardige vondst. 'je zou zelfs kunnen zeggen dat vroomheid een sublimering is van spirituele verlichting wordt gekanaliseerd.'
Utrechts 'heiligen' zouden zich bij Niekerks uitleg omdraaien in hun graf, maar feit is dat vroomheid en volkse zeden in Utrecht van oudsher elkaars naaste buren waren. Als centrum van het Nederlandse diocees had de kerk in de middeleeuwen grote delen van de stad in bezit. die alomtegenwoordigheid van de kerk maakte dat de werelden van bezinning en vertier elkaar wel moesten raken.
De rosse kant van de stadswandeling vergt het nodige van het voorstellingsvermogen van de wandelaar. Prostitutie is grotendeels uit het straatbeeld verdwenen. De hedendaagse hoerenloperij concentreert zich rond de Rode Brug in Overvecht, waar de raamprostituees bij tientallen op woonbootjes ronddobberen.
De enige plek in de binnenstad waar nog altijd rode lichtjes branden is de Harde Bollenstraat. Het curieuze hoerenstraatje is niet in de route opgenomen. 'Daar kun je problemen verwachten, als je met een groep aankomt', verklaart Niekerk de omissie. 'We willen bovendien geen verkeerd publiek trekken.'
Met onthullende anekdotes worden voyeuristische instincten toch in zekere mate bevredigd. Gegniffel klinkt als Niekerk de keurige façades aanwijst waarachter vroeger een 'ravothuis' of 'stille knip' schuil ging. Tot de verbeelding spreken ook de verhalen over de wijze waarop gevallen vrouwen 'aan de kaak' werden gesteld of 'op de schopstoel' belandden. 'Het publiek mocht ze dan bekogelen met modder en uitwerpselen', licht Niekerk de strafbedeling toe.
Bij het opdiepen van heiligenlevens hoeft Niekerk minder verbaal spitswerk te leveren. In tegenstelling tot hoererij heeft vroomheid een tal van monumentale vroomheid tal van monumentale sporen nagelaten. Dankbaar materiaal zijn de consoles die het Utrechtse gemeentebestuur in de vorige eeuw onder de straatlantaars aanbracht. Een inspectie vergt enig klauterwerk, want de versierde draagstenen zijn alleen vanaf de laag gelegen werven langs de Oudegracht te bezichtigen. Als beloning voor het trappenlopen treft de wandelaar versteende stripverhalen over de goede werken van ondermeer Sint Eloy, sint Geerte en Utrechts schutspatroon Sint Maarten.
Ook elders langs de route zijn blijken van godsvrucht in steen vastgelegd. Op de stoep van bruidsmodehuis Covers markeert een gedenkplaat de kloostercel waarin zuster Bertken ruim vijftig jaar in eenzame opsluiting doorbracht. Berthe Jacobs was de dochter van Jacob van Lightenberg, kannunik van de Pieterskerk. Uit schaamte over de zondige geslachtsverbintenis van haar vader keerde Berthe in 1457 de wereld de rug toe. Ondanks-of misschien wel dankzij - een karig dieet van water, brood en groente bereikte zuster Berthe de gezegende leeftijd van zevenentachtig jaar.
 Gedenk steen voor zuster Bertken.
Om het beeld van de graatmagere en waarschijnlijk zwaar vervuilde kluizenares af te schudden, biedt het programma tijd voor culinaire verpozing. Op de fundamenten van het oude bisschoppelijke paleis serveert restaurant Lofen een driegangendiner.
De wandelaars worden opgewacht door muzikantverteller Gottfrid van Eck. Gehuld in een strakke maillot heet hij de eters welkom met een middeleeuws drinklied. Liefhebbers van kleinkunst kunnen hun hart ophalen, theaterhaters zullen even slikken.
De verhalenverteller maakt een knipoog naar de geschiedenis, verduidelijkt Tjen-A-Fat. 'Hij zoekt daarbij naar wat het publiek wil. De ene groep wil nadrukkelijk vermaakt worden de andere houdt het liever wat rustiger.'
Evenementenbureau Utrecht
Maar of de wandelaars nu willen of niet, gezongen wordt er in Lofen. De schroom neemt af naarmate de maaltijd en drankconsumptie vorderen. Grande finale van de samenzang vormt het scabreuze loflied op Gerarda Wensing, alias Gerritje Tintelton. Waar de fameuze hoerenmadam, die rond 1830 het bordeel De Kikvors bestierde, haar bijnaam aan verdiende, wordt door Van Eck op geheel eigen wijze bezongen. Tintelton hopsasa' heet het in het refrein. 'Tintelen zul je weldra-ah, tintelton (bis), 't tintelt nog helemaal na.' Misschien niet direct 'natintelend' maar dan toch zeker gespijsd gaan de wandelaars na de maaltijd verder in de richting van de zuidelijke oude stad. Om de spijsvertering op gang te helpen worden er meters gemaakt. Tekst en uitlag worden tezelfdertijd schaarser. De ervaring heeft Niekerk geleerd dat nog meer anekdotiek slecht valt op een gevulde maag.
Daarenboven zijn ook de sporen van vroomheid op het laatste deel van de route minder overdadig dan dicht rond de Domtoren. De allengs fletsere signalen van eligiositeit leiden tot een ironische vaststelling. Behalve de hoeren hebben ook de heiligen terrein moeten prijs geven in het Utrechtse stadshart.
Van het geboortehuis van Adrianus Florisz. Boeyens, de enige Nederlander ooit die het tot paus schopte (Adrianus VI, 1522-23), is hoegenaamd niets terug te zien. En een martiaal ogende Sint Maarten mag dan even verderop de tijd trotseren, de kerk die door het bonzen ruiterbeeld wordt beschermd biedt tegenwoordig plaats aan luxe binnenstadsappartementen.
|